‘Maar het is gewoon ook erg ingewikkeld hé, heel dat vluchtelingenverhaal’, voegde ik er tamelijk idioot aan toe, als een hakkelende tv-presentator die op hopeloze wijze de conversatie naar een intellectueel niveau probeert te tillen.
Hoe is het toch mogelijk dat ik in gedachten verpletterende redevoeringen houd vol originele, messcherpe en elkaar in duizelingwekkend tempo opvolgende analyses en conclusies die mijn tegenstanders vol bewondering naar adem doen happen, maar dat er in werkelijkheid, op de momenten waarop het er toe doet, er slechts infantiel gebazel en pseudo-intellectuele dooddoeners van niveau likmevestje mijn strot uitkomen?
De gedachte dat ik in werkelijkheid veel minder intelligent ben dan gedacht of dat mijn intelligentie in vergelijking met anderen zich ergens in de middenmoot bevindt, of het idee dat mijn brein niet in staat is tot het produceren van enige oorspronkelijkheid van welke vorm dan ook is nagenoeg ondraaglijk. Het is hierom dat ik altijd een iq-test geweigerd heb.
‘Eén briljant boek maar godverdomme!!’ Verschrikt keek mijn schoonvader op.
Op het moment dat een zakenman geld overhoudt aan zijn handel, betekent dit strikt genomen dat hij teveel rekent voor zijn waar. Tenminste, wanneer wij uitgaan van de gangbare theorie die stelt dat ons huidig economisch systeem voortgekomen is uit ruilhandel, waarbij geld slechts een faciliterende rol speelt, uitgevonden om het ruilen makkelijker te maken.
Stelt u zich nu een gemeenschap voor waar de interne economie inderdaad gebaseerd is op ruilhandel, en waar een monetair systeem ontbreekt. Ondanks het probleem dat er voortdurend appels met peren vergeleken zullen moeten worden, zal het streven van de bewoners waarschijnlijk toch zijn om zoveel mogelijk ‘gelijk over te steken’, en zal een ruil waarbij de één meer voordeel overhoudt dan de ander logischerwijs als oneerlijk worden ervaren. Anders gezegd: de geruilde zaken moeten in waarde min of meer gelijk zijn.
De mens kennende, zal een wat gehaaider iemand het vroeg of laat voor elkaar krijgen om structureel minder waardevolle zaken te ruilen voor meer waardevolle, en om zodoende winst te maken. Op een dag zal het de andere bewoners opvallen dat deze zakenman meer en betere gereedschappen en kleding heeft, meer vee, voedsel, land of wat voor zaken dan ook. Hoe zal de reactie zijn? Zal hij met pek en veren besmeurd het dorp uitgeschopt worden, of juist stijgen in de hiërarchie, bejubeld en bewonderd om zijn slimheid?
Een blik op onze huidige samenleving leert ons het laatste. Slim ondernemerschap wordt aangemoedigd, bewonderd en bejubeld; financieel gewin is het hoogst haalbare. (Dat dit altijd ten koste van een ander zal gaan is een logische noodzakelijkheid: waar ergens meer verschijnt, zal elders minder zijn; de hoeveelheden materie en energie in het universum zijn tenslotte constant.)
Recent wetenschappelijk onderzoek echter suggereert dat de ruilhandeltheorie onjuist is: er zou geen enkel historische aanwijzing zijn dat er ooit samenlevingen bestonden met een economie gebaseerd op ruilhandel; ruilhandel was een randverschijnsel, vaak met een rituele functie, vooral plaatsvindend in situaties waar vertrouwen ontbrak: wanneer vreemden elkaar ontmoetten.
Ook over de vraag wat geld precies is zijn de meningen nog altijd verdeeld. Is geld slechts een meetinstrument waarmee je waarde uitdrukt, net zoals centimeters en kilogrammen lengte en gewicht uitdrukken? Klinkt plausibel, maar dit zou de huidige miljardenhandel in beheer en verplaatsing van kapitaal net zo krankzinnig maken als een handel in centimeters en kilogrammen.
Of drukt geld de mate uit waarin je de ander vertrouwt, of beter gezegd, wantrouwt? Hoe kleiner je de kans acht dat je in de toekomst iets van de ander terug kunt verwachten, hoe hoger je de prijs maakt. Omgekeerd: hoe groter je de kans acht dat de tegenpartij in de toekomst iets voor jou terugdoet, hoe groter jouw bereidheid om meer te betalen.
Of is een bankbiljet niets meer dan een schuldbekentenis: je krijgt iets van de ander, en bij gebrek aan een voorhanden zijnde tegenprestatie overhandig je hem of haar een schriftelijke schuldbekentenis. Wat vervolgens ontstaat is het simpelweg doorschuiven van schuld; de waarde van geld is gekoppeld aan de bereidheid van de medemens om jouw schuld over te nemen.
Volgens Karl Marx is winst meerwaarde verkregen uit arbeid, volgens Adam Smith is winst meerwaarde verkregen uit ruilhandel. Volgens mij is winst meerwaarde verkregen uit moreel opportunisme.
Of: hoe een mislukt avontuur toch van onschatbare waarde kan zijn
Als tienjarig knaapje zat ik een blauwe maandag op tennisles, in het buurthuis om de hoek. Een buitensporig talent was ik niet en van de lessen herinner ik mij nagenoeg niets, op één instructie na die de leraar voortdurend als een bezwerend mantra door de gymzaal deed echoën:
‘Denk erom… altijd de beweging afmaken!’
Waarschijnlijk leverde de beste man nooit enige kampioen van betekenis af, maar zoals het een ware leermeester betaamt plantte hij in plaats daarvan een zenboeddhistisch zaadje in mijn nog nauwelijks beschreven onderbrein. Futiel en onzinnig op het eerste gehoor (de bal heeft het racket al verlaten dus wat heeft het afmaken van de beweging nog voor zin?), echter gaandeweg mijn leven drong de ware betekenis van zijn mantra tot mij door, tot op de dag van vandaag innerlijk resonerend als de boventonen van een Tibetaanse klankschaal.
‘Altijd de beweging afmaken’ bleek een gelaagd en universeel toepasbaar principe dat ik sedertdien koester, en gebruik als spiritueel leidraad op zowel zakelijk, sociaal, emotioneel, artistiek als seksueel gebied.
(En, in het verlengde hiervan: succesvolle hantering van om het even welk gereedschap, hetzij stoffelijk, hetzij geestelijk, valt of staat met de juiste startgreep.)
Een paradox. De hardliners onder de islamcritici zijn nu waarschijnlijk de meest waardevolle bondgenoten van datgene wat ze juist willen bestrijden: de radicale politieke islam.
Wat nu gebeurt, de massale verspreiding van islam-kritische cartoons, is namelijk precies wat de aanslagplegers willen.
Hetzelfde geldt voor de vele islam-kritische analyses die momenteel verschijnen of al eerder verschenen zijn, ook al staan ze vol met waarheden ten nadele van de islam. Publicatie en verspreiding ervan spelen de radicalen juist in de kaart.
Ook door te roepen dat ‘het oorlog is’ doen wij precies wat hen uitkomt, zelfs al is de constatering ‘het is oorlog’ feitelijk juist.
We hebben hier met een meesterbrein te maken. Hoe meer keiharde islam-kritiek (hoe gerechtvaardigd ook), hoe meer de radicale politieke islam in zijn handen wrijft. Met vijanden als Wilders en aanverwanten hebben zij geen vrienden nodig.
Het grote verschil is dat wij principieel bezig zijn, en zij praktisch. Voorlopig verloopt alles volgens hun plan.
De officieuze eindconclusie na zo’n drieduizend jaar filosofie op hoog niveau: het leven is zinloos. We draaien er nu al een paar eeuwen om heen, maar we leven niet (meer) voor een god, noch voor een hiernamaals of een volgend leven, dus ons bestaan dient geen enkel doel. En, mochten we onverhoopt tóch ontworpen zijn, bestudeerd worden, of als vermaak dienen voor een hogere levensvorm, zij het voor een god, zij het voor de buitenaardsen, dan zou dat als geheel natuurlijk net zo zinloos zijn. Groter gezegd: niet alleen het leven is zinloos, het bestaan van het complete universum is zinloos.
Alle zingeving of levensbeschouwing (al dan niet religieus van aard) is uiteindelijk niets meer dan overlevingstactiek, elk verklaren-der-dingen is puur pragmatisme; het gaat niet om waarheid der ideeën, maar om hun bruikbaarheid. Zelfs bijvoorbeeld een respectabele en inspirerende stroming als het zen-boeddhisme, is in de kern weinig meer dan een veredelde Teleac-cursus ‘hoe om te gaan met een onzinnig bestaan’.
In beweging
Het enige dat ons werkelijk op de been houdt is onze wil tot overleven. Een door natuurlijke selectie tot stand gekomen verantwoordelijkheidsgevoel (zowel naar ons zelf toe als naar anderen; wij zijn immers een groepsdier) behoedt ons voor een ál te destructief pessimisme of nihilisme, welke zo voor de hand liggen na de afbraak van elk religieus, ethisch, spiritueel of wetenschappelijk fundament, of levensdoel. Het sociale aspect weegt zwaar: zowel angst voor afkeuring als behoefte aan bewondering blijken goede motivatoren om op een constructieve wijze in beweging te blijven.
Wij bestaan uit miniscule deeltjes, die bestaan uit nog minisculere deeltjes, die voorlopig alleen nog maar in theorie bestaan, en misschien zelfs helemaal geen deeltje blijken te zijn. De ruimte tussen deze ‘deeltjes’ onderling is bovendien onvoorstelbaar veel groter dan de deeltjes zelf. Wij bestaan letterlijk uit innerlijke leegte, gevuld met pijn en dromen. Wij zijn gebakken lucht.
Drijfzand
Problematischer dan de dood van god zelf echter, is het in het kielzog van dit sterven ter zielen gegane idee van een universele waarheid, en daarmee ook het ten dode opgeschreven idee van universele waarden: een dreun waarvan de mensheid nog nauwelijks beseft dat zij hem geïncasseerd heeft, maar waarvan de pijn evenwel nog eeuwen voelbaar zal zijn, daar al die zorgvuldig opgebouwde normen en waarden op theoretisch drijfzand blijken te zijn gebouwd.
Want, uiteindelijk is alles wat de mensheid stelt, zowel op religieus, wetenschappelijk, filosofisch, politiek als ethisch vlak, niets meer dan een zienswijze, een mening al naar gelang de pet staat, intuïtie, veranderlijk en verraderlijk als het weer, kortom: te allen tijde relatief. Zelfs die oh zo exacte wetenschap geeft toe dat er niet zoiets als een objectieve waarheid bestaat, of überhaupt kan bestaan. Wetenschap laat ons enkel zien wat de dingen niet zijn, niet wat de dingen wel zijn. Wetenschappers, de neutralen, de agendalozen, mogen immers geen stelling nemen.
Wie laat ons wel zien wat de dingen zijn? De filosofie? Ha! Zie ze met vertrokken gezichten vertwijfeld om de hete brij heen kronkelen, onze denkers! Elke (post-)moderne filosofie, hoe vernuftig ook, is read more…
De koningswissel is aanstaande. Gelaten accepteer ik haar, terwijl mijn ratio toch hevig tegensputtert.
Een bizarre situatie; in een land waar hysterisch ‘meer transparantie, controle en democratie’ wordt geëist van zo ongeveer elk denkbaar bestuurs- of overheidsorgaan, wordt het ene niet-gekozen staatshoofd vervangen door het andere. Zij en hun familie kunnen ongecontroleerd hun gang gaan met tientallen miljoenen euro’s aan belastinggeld, goedwillig opgebracht door hardwerkende burgers die om elk ander uitgegeven belastingdubbeltje dat niet direct hun eigenbelang dient evenwel moord en brand schreeuwen. Achter de schermen oefenen ze onzichtbare invloed uit, waarbij al hun gezag enkel aan hun afkomst ontleend is; feitelijk hun enige verdienste. En dan zwijg ik nog over de diverse schandalen van de afgelopen jaren.
En het volk? In tegenstelling tot vroeger is er geen wanklank, kritiek of revolutionaire verontwaardiging te horen. Zie ze staan, burgers van hoog tot laag: gedrogeerd en glimlachend, alle vraagtekens wegwuivend, alle oranjezonden vergevend. Een type groepsgedrag, ook wel ‘collectief wegkijken’ genoemd. Welke hogere kracht is hier aan het werk? Het is simpel, de verklaring ligt in het feit dat de oranjes het laatste sprookje vertegenwoordigen, het laatste sprookje in een ‘onttoverde’ wereld. En het sprookje is nu eenmaal één van de moeilijkst uit te roeien vormen van informatieoverdracht.
Van uitroeien ben ik geen echter geen voorstander, daarom heb ik iets anders bedacht voor deze ‘rationale’ spagaat, een elegant en redelijk compromis: laat elk jaar, op basis van loting, telkens een ander Nederlands gezin de koning of koningin leveren, voor een jaar lang. Of nog geeneens per se een gezin; om het even welke Nederlander, met om het even welke achtergrond, zou kans moeten maken op dit tijdelijke koningschap, met alle privileges maar ook ceremoniële verplichtingen van dien. Het zou op termijn een diepgaande verandering in ons denken en nationaal bewustzijn teweegbrengen, en ook nog eens fantastische televisie opleveren (het leveren van fantastische televisie is immers een absolute voorwaarde voor een succesvol en door het volk gedragen koningsschap).
Ik vermoed dat, wanneer je van koningshuisliefhebbers een hersenscan maakt terwijl je ze beelden laat zien van koninginnedagen en andere koninklijke plechtigheden of huwelijken, dezelfde hersendelen oplichten als wanneer je ze plaatjes van eenhoorns en ufo’s zou laten zien.
1. Regentijd
2. Het paars kadaver
3. De slappe aap
4. Papa was van steen (zie omslag)
5. Sander, een ander
6. Stiltoestand
7. De Nederdroom
8. Ik heb je niet gefluisterd
9. De kut van God
10. Neuh
(Omslag voor ‘Papa was van steen’ door Marcel van den Assem)
Er heerst een neiging om alles waar ‘eco’ voor staat te bestempelen als gezond en verantwoord. Maar vanzelfsprekend is niet alles wat rechtstreeks uit de natuur komt goed voor je, tal van dieren en gewassen zijn giftig, of anderzijds ongezond voor de mens. Ik denk dat wat men bedoelt is, dat bij twee vergelijkbare producten, waarvan de één synthetisch is, en de ander puur natuur, het puur natuur produkt, vanuit de aard der zaak beter is voor de mens.
Wij zijn allen kinderen van moeder aarde, ons lichaam heeft zich ooit losgemaakt van dezelfde klei als waaruit graan, rijst en appels groeien, het gras wordt gegeten door de koe die ons vlees en melk geeft, wij berijden het haver-etende paard dat zwoegt in de modder terwijl de meiregen stukslaat op ons gezicht, en de waterval voedt waar stroomopwaarts de zalmen paaien.
Eco voelt goed. Technologie is fijn, maar ergens zijn we toch bang ontheemd te raken van moeder aarde, en daarmee vervreemd van onszelf. Een in een kas gekweekte appel kan op moleculair vlak best identiek zijn aan een biologische appel, maar hoe zit met de energie, de wetenschappelijk nog niet waarneembare kosmische oer-energie, tussen de appelmoleculen?
Entheogenen
Als we deze lijn doortrekken wordt het interessant wanneer we de zogeheten entheogenen onder de loep nemen. Entheogeen betekent: ‘afkomstig van de god in onszelf’. Entheogenen zijn psycho-actieve stoffen die de natuur ons geeft: hallucinerende paddestoelen of magic truffels, cactussen en anderzins opwekkende of verdovende kruiden en gewassen, eco-drugs dus, waarvan de werking vaak al eeuwenlang bekend is bij natuurvolkeren.
Waar wil ik eigenlijk naartoe? Het gaat mij niet om de vraag of men wel of niet zou moeten experimenteren met drugs, dat moet iedereen zelf beslissen, veel interessanter vind ik de vraag of mensen slimmer, of wijzer, kunnen worden als gevolg van het gebruik van hallucinogenen. En waarom dan perse eco-hallucinogenen, en niet bijvoorbeeld het chemische LSD? Omdat de meeste eco-drugs niet illegaal zijn, en bovendien vaak al eeuwenlang in gebruik, in allerlei interessante culturen. Zo zuiver ik de discussie op voorhand van drogredenen die te maken hebben met misdaad en tegennatuurlijkheid, en drijf ik mee op de golven van politieke correctheid vanwege de niet-westerse wortels van het gebruik.
Of door het gebruik van entheogenen de fysieke hersenkracht in zijn algemeenheid toeneemt weet ik niet. Wie weet worden hier en daar wat nieuwe verbindingen gevormd wanneer je maar genoeg gebruikt van paddo zus of zo, maar wie weet worden er net zo goed wat verbindingen vernietigd hier en daar. Toch zijn de meeste gebruikers van mening dat de psychedelische ervaringen hen wijzer hebben gemaakt, iets wat bijvoorbeeld alcohol- of amphetaminegebruikers niet gauw zullen beweren. Kunnen we dit wegwuiven als psychedelische gebakken lucht?
Soms tel ik. Het begint onschuldig, met bijvoorbeeld het aftellen van het aantal dagen tot Sinterklaas komt. Of hoe lang dingen nog duren. Leuke dingen duren kort, vervelende dingen lang. Hoe lang duurt dit bezoek aan de tandarts nog?
Je schat in wat je nog kunt verwachten of uitrichten binnen een bepaald tijdsbestek. Hoeveel dagen heb ik nog voordat ik moet beginnen met leren? Hoeveel zomers heb ik nog? Al gauw sla je op hol. Hoeveel keren zal ik nog bij een gezellig kampvuur op het strand zitten, met iemand die gitaar speelt erbij? Hoeveel romans kan ik schrijven in de tijd die ik nog heb?
Aanvankelijk lijkt het alsof het leven zich uitstrekt op een oceaan van oneindigheid, maar gaandeweg begin je te calculeren. Bijvoorbeeld, stel nu, een voorzichtige schatting, dat ik vanaf vandaag, tot aan mijn dood, gemiddeld één keer per week oraal bevredigd word? Dat is dan ongeveer vijftig keer per jaar, en volgens de statistieken heb ik nog ruim veertig jaar te leven. Vijftig maal veertig maakt tweeduizend beurten in het verschiet. Een beangstigende gedachte. Helder, eindig, genadeloos.
Tot nu toe ben ik 3984647 keer naar het toilet gegaan, 16762 keer naar de bakker en heb ik elf keer een goed gesprek met mijn ouders gehad. Natúúrlijk weet niemand hoeveel keer hij in zijn leven naar het toilet is geweest, maar het ís wel een vaststaand aantal keren geweest.
Het menselijk brein is niet in staat dergelijke precieze aantallen te onthouden. Het is ook totaal onbelangrijk; het zou van evolutionaire waanzin getuigen als een organisme precies onthoudt hoe vaak hij gepoept of geplast heeft in zijn leven, gewoon een abstract idee van lekker poepen in de oneindigheid van de kosmos is veel zinvoller.
Zich herhalende individuele gebeurtenissen worden in ons brein gemengd tot compacte abstractie waarop tijd en ruimte geen grip lijken te hebben. De specifieke klaasfeesten uit mijn jeugd herinner ik mij niet helder en onderscheiden; wel herinner ik mij een algemeen sinterklaasgevoel: warm en veilig, een ander universum, een flard, een lied, een geur, een piet, zonder begin of eind. Echter, tot mijn twaalfde heb ik toch echt slechts acht sinterklazen bewust meegemaakt.
Wanneer we terugkijken kan het dus, de tijdloosheid ervaren. Acht is niet zoveel, en zeker minder dan tweeduizend, dus daar zou ik hoop uit moeten putten.
Maar ik sta onder druk: er is daar de grote westerse/postmoderne angst om tijd te verliezen, een logisch maar dramatisch gevolg van het verdwijnen van het geloof in een hiernamaals. Dagelijks onderga ik hierdoor de gesel van de efficiency: elke seconde en ademtocht, elke kilocalorieverbranding dient optimaal rendement op te leveren, anders is zij zinloos.
Er zijn zo ontzettend veel goede films gemaakt die ik nog niet gezien heb, meer waarschijnlijk dan ik ooit zal kunnen kijken, al kijk ik vier films per dag, bedenk ik me terwijl ik voor de zoveelste in mijn leven naar Escape from Alcatraz lig te kijken.
De vraag van de kip en het ei, die ik hier zal beantwoorden, is een typisch voorbeeld van een ogenschijnlijk diepzinnige maar feitelijk onzinnige vraag, waarop een feitelijk onzinnig maar ogenschijnlijk diepzinnig antwoord verwacht wordt. Dit ter meerdere eer en glorie van de vragensteller.
Ik zeg: trap er niet in. Laat je niet dwingen tot een ja/nee antwoord wanneer je tegenstander je over een complexe kwestie een ongespecificeerde (dus onzinnige) vraag stelt. Want, hoe minder precies de vraagstelling, hoe groter het aantal juiste antwoorden. Of, de andere kant op: hoe vager de termen die iemand gebruikt, hoe groter de kans dat het waar is, wat hij of zij beweert.
(De wetenschap bijvoorbeeld, heeft zichzelf de opdracht gegeven om haar termen zo exact mogelijk te formuleren; daarom zit zij er vaak naast, en is zij kwetsbaar. De pseudo-wetenschappen daarentegen houden hun termen vaag en open; daarom is wat zij beweren vaak even waar als betekenisloos.)
Maar dit terzijde. Het leek me dus aardig om eens serieus in te gaan op de vraag van de kip en het ei. Want dat een antwoord wellicht onzinnig is, wil nog niet zeggen dat dat antwoord niet interessant of leerzaam kan zijn. Bovendien leert elk antwoord, hoe onzinnig ook, ons altijd wel iets over de persoon die het antwoord geeft.
Dus, de kip of het ei?